การบำเพ็ญทุกรกิริยา เป็นความนิยมของนักบวชพวกหนึ่งโดยเริ่มทำตั้งแต่วิธีที่ง่ายไปถึงขั้นยิ่งยวดปางตาย เสวยพระกระยาหารแต่น้อย ไปจนถึงงดเสวยเอาเลย จนพระวรกายซูบผอม พระโลมาหลุดร่วง ระหว่างที่บำเพ็ญอยู่ พระอินทร์ปรากฎกายให้เห็น ทรงเล่นพิณสามสายให้ฟังเป็นปริศนา สายแรกขึงจนตึงพอดีดก็ขาด สายที่สองขึงหย่อนๆพอดีดก็ไม่เกิดเสียงดัง สายที่สามขึงพอดีพอดีดก็เกิดเสียงไพเราะ

พระมหาบุรุษสดับฟังพิณ ก็เกิดสติทรงรำลึกได้ ว่าการบำเพ็ญทุกรกิริยาไม่ใช่ทางนำไปสู่ความรู้แจ้งเห็นจริง ก็ทรงเลิกบำเพ็ญ เมื่อนักบวชทั้งห้าคน ซึ่งตามเสด็จมาด้วยความเลื่อมใสเห็นสิทธัตถะละความเพียร ก็พากันละทิ้งพระองค์

ณ วันขึ้น 15 ค่ำเดือน 6 ก่อนที่พระพุทธเจ้าปรินิพานได้ 45 ปี พระมหาบุรุษประทับอยู่ใต้ต้นไทร ริมแม่น้ำเนรัญชราพระฉวีเปล่งปลั่ง พระพักตร์สดใสด้วยปัญญา พระนางสุชาดาพระธิดาของคหบดี เดินนำหน้าบริวารมายังต้นไทรนั้น นางเทิดถาดข้าวมธุปายาสไว้บนศีรษะ นางเห็นพระมหาบุรุษนึกว่า รุกขเทวดาซึ่งนางเคยบนบานไว้ว่า ขอให้มีสามีสกุลเสมอกัน และได้บุตรที่มีบุญและนางก็ได้ตามที่อธิษฐานไว้

พระมหาบุรุษรับข้าวมธุปายาส แต่ไม่มีที่รองรับนางจึงถวายทั้งถาด และนางก็ลากลับบ้านด้วยความดีใจ เมื่อนางกลับบ้านแล้ว พระมหาบุรุษก็ลงสรงน้ำ ยังแม่น้ำเนรัญชราจึงได้เสวยข้าวมธุปายาสจนหมด และอธิษฐานไว้ว่า หากพระองค์ค้นหาความจริงได้และสำเร็จเป็นพระพุทธเจ้า ก็ขอให้ถาดลอยทวนกระแสน้ำ เมื่อพระมหาบุรุษวางถาดบนน้ำถาดก็ลอบทวนกระแสน้ำไปถึง 80 ศอกแล้วจึงจมใต้บาดาล

เสด็จจากลอยถาด พระมหาบุรุษจึงเสด็จไปยังโตนต้นไม่สาละใกล้ๆริมฝั่งและประทับอยู่ตลอดวัน พอบ่ายเกือบเย็นจึงเสด็จไปที่ต้นอัสสัตพฤกษ์ ระหว่างเสด็จพราหมณ์ชื่อโสตกิยะได้ถวายฟาง 8 กำทรงรับฟางนั้นไว้ แล้วจึงเอาลงปูเป็นที่ประทับ มหาบุรุษทรงนั่งประทับขัดสมาธิผินพระพักตร์ไปทางทิศตะวันตก ตั้งพระทัยแน่วแน่ตราบใดที่ไม่บรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณ คราบนั้นจะไม่ยอมลุกขึ้น